Η κατάθλιψη, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, αποτελεί ανάμεσα από όλες τις ψυχικές και σωματικές ασθένειες την πρώτη αιτία κακής υγείας και λειτουργικότητας παγκοσμίως. Επομένως, είναι πολύ πιθανό κάποιος εξαιτίας της κατάθλιψης:

• να υποφέρει απο επώδυνες σκέψεις και συναισθήματα

• να νιώθει εξάντληση, ματαιότητα και απαισιοδοξία, αναξιότητα και ενοχές

• να παραμελεί τον εαυτό του και να επιβαρύνει την υγεία του

• να αντιμετωπίζει σημαντικές δυσκολίες στον έρωτα και το σεξ, τον γάμο και την οικογένεια

• να υπονομεύει το επάγγελμα και την εργασία του, τις φιλικές και κοινωνικές του σχέσεις

• να στερείται τις δημιουργικές του δυνάμεις και τη δυνατότητά του να απολαμβάνει ευχάριστες εμπειρίες.

Στεναχώρια ή κατάθλιψη;

Το άτομο που έχει κατάθλιψη και πολλές φορές το περιβάλλον του δυσκολεύονται να αντιληφθούν ή να αποδεχτούν ότι τα συμπτώματα και οι συνακόλουθες επιπτώσεις τους οφείλονται σε ψυχολογικά αίτια. Το ίδιο το άτομο κατά κανόνα πιστεύει ότι του αξίζει η αρνητική τροπή που έχει πάρει η ζωή του. Οι υπόλοιποι αποδίδουν τις αδυναμίες του σε οκνηρία, ανικανότητα, εκμεταλλευτικές προθέσεις, έλλειψη ισχυρής θέλησης και άλλα. Τέτοια όμως χαρακτηριστικά είναι το αποτέλεσμα, όχι η αιτία.

Έτσι, είναι πολύ σημαντικό να καταλάβουμε ότι η δυσφορία ή η στεναχώρια για ένα εύλογο χρονικό διάστημα, μετά από μια δυσάρεστη εξέλιξη ή ένα επώδυνο γεγονός είναι δικαιολογημένες αντιδράσεις, ενώ η κατάθλιψη, ακόμα και αν πυροδοτήθηκε από κάτι δυσάρεστο, είναι πάθηση, κάνει τους ανθρώπους να υποφέρουν και αντιμετωπίζεται ουσιαστικά με ψυχοθεραπεία.

Ποιο είναι το νόημα της κατάθλιψης;

Η κατάθλιψη πολύ συχνά αποδίδεται (με την αρωγή των φαρμακευτικών εταιρειών) στην ανισορροπία της βιοχημείας του εγκεφάλου; Είναι κάτι τέτοιο αληθές; Αν ναι, που οφείλεται αυτή η ανισορροπία; Είναι αποκλειστικά θέμα γονιδίων; Γνωρίζουμε πλέον ότι τέτοιες απλοϊκές εξηγήσεις δεν ισχύουν. Για την ακρίβεια, δεν υπάρχει καμία επιστημονική τεκμηρίωση προς αυτή την κατεύθυνση. Η κατάθλιψη είναι αποτέλεσμα μιας σύνθετης αλληλεπίδρασης βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων.

Όσον αφορά τους ψυχολογικούς παράγοντες, οι οποίοι παίζουν καθοριστικό ρόλο στη θεραπεία, χάρη στην ψυχανάλυση ανακαλύψαμε ότι πίσω από τα συμπτώματα βρίσκεται ένας ολόκληρος εσωτερικός κόσμος από εμπειρίες και συναισθήματα. Τα συμπτώματα της κατάθλιψης έχουν κάποιο νόημα. Με μια φράση το άτομο αισθάνεται, ακόμα και αν δεν το συνειδητοποιεί, σαν να είναι απογοητευμένο λόγω μιας σημαντικής απώλειας την οποία δεν μπορεί να αποδεχτεί, σαν να έχασε με δική του ευθύνη κάτι πολύτιμο δίχως το οποίο δεν υπάρχει νόημα και ελπίδα. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα όχι μόνο δεν το συνειδητοποιεί, αλλά μπορεί να φέρεται και με έναν εκ διαμέτρου αντίθετο τρόπο χωρίς να υποκρίνεται.

Πώς μοιάζουν τα συμπτώματα της κατάθλιψης;

Η κατάθλιψη είναι ένα σύνθετο ζήτημα και μπορεί να εκφράζεται με ποικίλους τρόπους, αλλά και με διαφορερική ένταση, π.χ. από ήπια καταθλιπτικά συμπτώματα μέχρι μείζονα καταθλιπτική διαταραχή. Παρ’ όλα αυτά, μια σειρά από έκδηλα και συνηθισμένα συμπτώματα που θα αναφέρουμε γίνονται περισσότερο κατανοητά αν έχουμε υπ’ όψιν το νόημα της κατάθλιψης που είδαμε εν συντομία παραπάνω, καθώς αντανακλούν αυτή την υποκειμενική, συχνά ασυνείδητη αίσθηση απώλειας, που οδηγεί σε έλλειψη ζωτικότητας, αναξιότητα και ενοχή, πόνο και απελπισία.

Συχνά το άτομο νιώθει απογοήτευση, στεναχώρια, λύπη, ανησυχία, μπορεί να έχει τάση για κλάματα ή ξεσπάσματα θυμού. Αισθάνεται βάρος, εξάντληση, αλλάζει ο ύπνος και η όρεξη για φαγητό. Δεν έχει διάθεση για συνήθειες που του έδιναν ευχαρίστηση (π.χ. δεν βρίσκει νόημα στον έρωτα, το σεξ, τη διασκέδαση). Το άτομο αισθάνεται μόνο, εγκλωβισμένο σε έναν μάταιο κόσμο, βλέπει το μέλλον δυσοίωνο. Μπορεί να ανακαλεί δυσάρεστα γεγονότα με θυμό και πικρία, να βασανίζεται με αμφιβολίες και αρνητικές σκέψεις για τον εαυτό του και τους άλλους. Συνήθως αποδίδει την αρνητική τροπή που έχει πάρει η ζωή του σε μια βαθιά αίσθηση αναξιότητας ή ενοχής. Έτσι, ενδέχεται να σκέφτεται ή να αναφέρεται υποτιμητικά, απαξιωτικά, ακόμα και με μίσος ή διάθεση τιμωρίας για τον εαυτό του, σε ορισμένες δε περιπτώσεις με ιδιαίτερη σφοδρότητα (π.χ. «δεν μου αρέσει αυτό που είμαι, έχω αποτύχει, εγώ φταίω για όλα», «δεν με θέλει κανείς, είμαι άχρηστος, μισώ τον εαυτό μου», «είμαι απαίσια, γεμάτη κακία, μου αξίζει η χειρότερη τιμωρία»).

Συχνά βρίσκει ανακούφιση σε φαγητό, ποτό, καπνό και ουσίες, αφιερώνει υπερβολικό χρόνο σε συνήθειες που κρατούν το μυαλό του απασχολημένο (π.χ. ύπνος, διαδίκτυο, εργασιομανία, τζόγος, οδήγηση) ή βρίσκει δημιουργική διέξοδο σε καλλιτεχνικές ασχολίες (π.χ. μουσική, εικαστικά, συγγραφή). Κάποια από αυτά μπορεί να τα χρησιμοποιεί, χωρίς να το αντιλαμβάνεται, για να τιμωρεί τον εαυτό του (π.χ. κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών, βουλιμία, παραμέληση του εαυτού και της προσωπικής ζωής, επικίνδυνη οδήγηση). Σωματικά συμπτώματα όπως πονοκέφαλος, πόνος στη μέση, τους μυς ή τις αρθρώσεις, βάρος στο στήθος ή το στομάχι και σεξουαλικές δυσλειτουργίες (π.χ. απώλεια ερωτικής επιθυμίας, στυτική δυσλειτουργία, έλλειψη οργασμού), τα οποία όμως δεν οφείλονται σε οργανικά αίτια, είναι πιθανό να συνιστούν καλυμμένα συμπτώματα κατάθλιψης. Σε πιο οξείες περιπτώσεις τα αρνητικά συναισθήματα γίνονται τόσο δυσβάσταχτα που οδηγούν επίμονα (και όχι παροδικά, που είναι πιο συνηθισμένο) σε ιδέες θανάτου.

Πότε εμφανίζονται συμπτώματα κατάθλιψης;

Υπάρχουν περιπτώσεις που το άτομο αντιλαμβάνεται ότι είχε τάση για κατάθλιψη ήδη από την περίοδο της εφηβείας. Άλλες φορές τα συμπτώματα εμφανίζονται απότομα ή κατά περιόδους χωρίς προφανή λόγο, άλλες φορές εξελίσσονται αργά και αθόρυβα.

Συνήθως όμως έντονα συμπτώματα πυροδοτούνται μετά από:

• ασθένεια, απώλεια ή πένθος

• συζυγικές, οικογενειακές ή επαγγελματικές δυσκολίες

• διαζύγιο, χωρισμό ή ερωτική απογοήτευση

• μια μεγάλη αλλαγή στη ζωή όπως η ενηλικίωση των παιδιών και η αποχώρησή τους από το σπίτι (αλλαγή τόσο για τους γονείς όσο και για τα παιδιά).

Σε ορισμένες περιπτώσεις η εμφάνιση των συμπτωμάτων φαίνεται εντελώς παράδοξη, καθώς ακολουθεί μετά από μια θετική εξέλιξη όπως η εκπλήρωση μιας προσωπικής επιθυμίας (π.χ. γάμος, γέννηση ενός παιδιού) ή η επίτευξη ενός επαγγελματικού στόχου (π.χ. προαγωγή στη δουλειά, κλείσιμο μιας καλής συμφωνίας, ανάληψη μιας σημαντικής θέσης).

Κατάθλιψη και σχέσεις: ένας σημαντικός λόγος για θεραπεία

Η κατάθλιψη, ανάλογα με την ένταση και τη διάρκεια των συμπτωμάτων, είναι πολύ πιθανό να επιφέρει αρνητικές επιπτώσεις στις σχέσεις. Το άτομο κατά βάση δεν έχει τη δύναμη να είναι όσο καλός φίλος, σύντροφος, σύζυγος ή γονέας θα επιθυμούσε. Ενδέχεται να απομονωθεί από τον περιβάλλον του, να αποξενωθεί από τον σύντροφό του αν είναι σε σχέση ή γάμο, από τα παιδιά του αν έχει οικογένεια, γεγονός που θα επιδεινώσει επιπλέον την ψυχολογία του και θα επιβεβαιώσει τη διαστρεβλωμένη, αρνητική εντύπωση που έχει για τον εαυτό του και τον κόσμο. Άρα, η θεραπεία της κατάθλιψης είναι σημαντική, διότι βελτιώνονται παράλληλα οι σχέσεις, που είναι το βασικό συστατικό για την ψυχική υγεία του ατόμου.

Εξίσου σημαντικό είναι ότι οι δυσκολίες σε μια σχέση, στον γάμο ή την οικογένεια συμβάλλουν καθοριστικά και με ποικίλους τρόπους στην εμφάνιση της κατάθλιψης (π.χ όταν νιώθουμε ότι δεν μας αγαπούν). Επομένως, η σωστή αντιμετώπιση πολλές φορές απαιτεί τη συνδρομή ενός ειδικού που γνωρίζει εις βάθος την ψυχολογία των ζευγαριών, του γάμου και της οικογένειας. Με άλλα λόγια, η βελτίωση των σχέσεων είναι μείζονος σημασίας για τη θεραπεία της κατάθλιψης.

Εμπόδια στην αναζήτηση θεραπείας της κατάθλιψης

Το άτομο με κατάθλιψη δυσκολεύεται να πιστέψει ότι η κατάσταση στην οποία βρίσκεται είναι αναστρέψιμη, ότι μπορεί να αλλάξει ο τρόπος που βλέπει τον εαυτό του και τον κόσμο. Επιπλέον, η πεποίθησή του (κυρίως ασυνείδητη) ότι του αξίζει να τιμωρείται παίζει επίσης καθοριστικό ρόλο στην απροθυμία του να αναζητήσει θεραπεία. Γι’ αυτό, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η ίδια η κατάθλιψη παίζει ανασταλτικό ρόλο στην αντιμετώπισή της.

Μία από τις προκλήσεις, λοιπόν, είναι να πεισθεί το άτομο ότι μπορεί μεν να υπάρχουν σοβαροί λόγοι για να περνάει μια περίοδο στεναχώριας, όταν όμως τα συναισθήματα που νιώθει λειτουργούν εις βάρος του, στρέφονται εναντίον του με έντονο τρόπο ή για παρατεταμένη χρονική περίοδο, τότε αυτά είναι εφικτό και πρέπει να αντιμετωπιστούν με τη βοήθεια ενός ειδικού.

Με άλλα λόγια, η στεναχώρια είναι μια δυσάρεστη αλλά αναγκαία μεταβατική κατάσταση προκειμένου να αναθεωρήσουμε και να προσαρμοστούμε σε μια αρνητική εξέλιξη. Αντιθέτως, στην κατάθλιψη έχουμε εγκλωβιστεί σε ένα φαύλο κύκλο και αδυνατούμε να διανοηθούμε μια θετική προοπτική. Σε αυτό ακριβώς είναι που παίζει καθοριστικό ρόλο η ψυχοθεραπεία.

Αντιμετώπιση της κατάθλιψης με ψυχοθεραπεία (χωρίς φάρμακα)

Συμπτώματα κατάθλιψης, όπως και άγχους, εμφανίζονται σχεδόν κάθε φορά που ένας άνθρωπος αντιμετωπίζει ψυχολογικές δυσκολίες. Εν πρώτοις, λοιπόν, η σωστή διάγνωση και η κατάλληλη αντιμετώπιση είναι πολύ σημαντικές για τη θετική έκβαση της θεραπείας.

Η φαρμακευτική αγωγή για την κατάθλιψη −που χορηγείται αποκλειστικά από ψυχίατρο και η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις κρίνεται απαραίτητη− ουσιαστικά καταπολεμά τα συμπτώματα και όχι την αιτία. Η ριζική αντιμετώπιση της κατάθλιψης απαιτεί ψυχοθεραπεία. Ο λόγος είναι ότι τα συμπτώματα της κατάθλιψης, όπως είδαμε παραπάνω, είναι το αποτέλεσμα μιας δυσάρεστης εσωτερικής πραγματικότητας, μιας αρνητικής εντύπωσης που έχει ενσωματώσει το άτομο στην προσωπικότητά του για τον εαυτό του και τον κόσμο που τον περιβάλλει.

Ο στόχος της ψυχοθεραπείας, με μια φράση, είναι η αναδόμηση αυτής της εσωτερικής πραγματικότητας. Ο τρόπος που επιτυγχάνεται αυτό, όπως επιβεβαιώνουν όλα τα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα, είναι μέσα από τη θεραπευτική σχέση. Η σχέση, δηλαδή, με τον ψυχοθεραπευτή και οι διάφορες τεχνικές που χρησιμοποιεί είναι το μέσο για να κατανοήσει κανείς τον εσωτερικό του κόσμο: πώς νιώθει και γιατί. Κυρίως όμως αποτελεί ένα πιο υγιές πρότυπο βάσει του οποίου αναδιαμορφώνει ο θεραπευόμενος τον εσωτερικό του κόσμο.

Με πολύ απλά λόγια, ο θεραπευόμενος διαπιστώνει βιωματικά ότι υπάρχουν σχέσεις σεβασμού, έγνοιας και εμπιστοσύνης, που μπορούν όμως κατά καιρούς να γίνονται απογοητευτικές, αλλά με τη διαφορά ότι κάτι τέτοιο είναι αποδεκτό. Εκτός, δηλαδή, από τα θετικά συναισθήματα, τα αρνητικά αναγνωρίζονται επίσης ως μια φυσιολογική και αναμενόμενη διάσταση των σχέσεων χωρίς να υπάρχουν καταστροφικές συνέπειες.

Έτσι, μέσα από την ψυχοθεραπεία αλλάζει σταδιακά η εσωτερική πραγματικότητα του ατόμου: γίνεται πιο ολοκληρωμένη και ρεαλιστική, που ανταποκρίνεται καλύτερα στην ανθρώπινη φύση. Ως εκ τούτου, αλλάζει και ο τρόπος που το άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και τις ανθρώπινες σχέσεις. Πλέον δεν έχει λόγο να νιώθει εξαντλημένος, απογοητευμένος, να κατακλύζεται από αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα και να φέρεται αυτοκαταστροφικά. Αντιθέτως απελευθερώνονται όλες οι δημιουργικές του δυνάμεις τόσο στις σχέσεις όσο και στην εργασία, γεγονός που λειτουργεί αναζωογονητικά και αποκαλύπτει μια καινούρια, εξόχως ενδιαφέρουσα προοπτική στη ζωή, σε αντιδιαστολή με τη μάταιη και απαισιόδοξη αντίληψη του καταθλιπτικού.

Επομένως, η ψυχοθεραπεία δεν στοχεύει στα συμπτώματα καθ’ εαυτά, αλλά στις αιτίες που τα προκαλούν. Εκεί ακριβώς έγκειται η αποτελεσματικότητά της: αλλάζει η συναισθηματική εμπειρία του ατόμου. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο τα συμπτώματα της κατάθλιψης υποχωρούν μόνιμα −στο βάθμο βέβαια που είναι εφικτό. Τέλος, δεν είναι πάντα μια απλή διαδικασία. Συχνά απαιτεί χρόνο, υπομονή και κυρίως την απόφαση εκ μέρους του ατόμου ότι θέλει να αντιμετωπίσει τα προβλήματα και τις δυσκολίες που δυσχεραίνουν τη ζωή του.